Molukse Verhalen

Als docent Molukse taal en cultuur merkte Ada Lilipaly – de Voogt dat er nauwelijks lesmateriaal beschikbaar was. “Ik wilde mijn leerlingen iets meegeven dat verder ging dan losse anekdotes. Vaak kenden oudere Molukkers slechts een paar verhalen. Dat zette mij aan om ze te verzamelen en vast te leggen.” 

Samen met Hans Straver, destijds werkzaam bij het Steunpunt Educatie Molukkers, dook ze archieven in. Daarnaast sprak ze met antropologen, geestelijken en oudere Molukkers zelf. “We kwamen op zo’n zevenhonderd verhalen en kozen er honderdvijftig die een zo breed mogelijk beeld geven van de eilanden en genres. Ik heb ze bewerkt, vertaald en in hedendaags Nederlands opgeschreven, en voorzien van illustraties.” 

In 1993 verscheen De boom vol schatten. De oplage was snel uitverkocht. “Jarenlang kreeg ik de vraag of het boek opnieuw zou verschijnen. In 2024 kwam die heruitgave er eindelijk, tot grote vreugde van de Molukse gemeenschap. Zo blijft deze cultuurschat toegankelijk voor nieuwe generaties.” 

En die jonge generaties tonen nog altijd belangstelling. “Ze hebben hun eigen manieren om de verhalen levend te houden, met kunst, muziek of digitale media. Net als vroeger veranderen de verhalen mee met de tijd. Dat hoort bij de traditie.” 

Sommige verhalen zijn voor Ada persoonlijk van bijzondere betekenis. “Ik vind het prachtig hoe in veel vertellingen de verbondenheid met de natuur centraal staat: mensen die in dieren of planten veranderen en andersom. Daar spreekt zoveel respect uit voor de leefomgeving. Maar ook de treurzang over de verwoeste kruidnageltuinen en dorpen in de 17e eeuw raakt me diep. Het is een pijnlijke herinnering, maar ook een belangrijk deel van onze geschiedenis.” 

De Molukse eilanden liggen in het oostelijk deel van Indonesië. Ruim 400 jaar geleden zetten de eerste Nederlanders er voet aan wal, op zoek naar kostbare specerijen zoals kruidnagel en nootmuskaat. De bevolking moest zich schikken naar de eisen en regels die hen werden opgelegd, goedschiks of kwaadschiks. Het bestuur, de kerk en de scholen werden op veel plaatsen naar Nederlands model ingericht. Ruim honderd jaar geleden gingen veel Molukse mannen in dienst bij het Koninklijk Nederlands-Indisch Leger. Ze werden gestationeerd op allerlei plekken in de archipel.  

Toen Nederland in 1949 de onafhankelijkheid van Indonesië erkende en in 1950 het KNIL ophield te bestaan, kwamen deze Molukse militairen in de knel te zitten. Terugkeren naar hun Molukse eilanden was onmogelijk. Daarom werden ze met hun gezinnen naar Nederland overgebracht. Dat verblijf was bedoeld als tijdelijk, maar inmiddels zijn ze hier al meer dan 70 jaar en telt de gemeenschap inmiddels een vierde of zelfs vijfde generatie.  

De oude verhalen leven nog altijd. Ruim dertig jaar geleden kon ik ze, samen met Hans Straver, toegankelijk maken en bundelen in De boom vol schatten. Vorig jaar verscheen een heruitgave, omdat ook jongere generaties nog steeds nieuwsgierig zijn naar vertellingen die verbonden zijn met de Molukse afkomst, cultuur en geschiedenis. 

En hoe divers zijn deze verhalen! Ze gaan over het dagelijks leven in vroegere tijden, over middelen van bestaan, het leven in gemeenschappen, verklaringen van natuurlijke verschijnselen en verplaatsingen van eiland naar eiland. Er zijn mythen met bovennatuurlijke wezens of gedaanteverwisselingen, heldenverhalen en dorpsgeschiedenissen. En natuurlijk vertellen ze over goed en kwaad, list en bedrog, geluk en pech, vriendschap en vijandschap, haat en liefde. 

De verhalen werden van generatie op generatie doorgegeven, soms als vermaak, maar vaak met een bedoeling: een waarschuwing, een les in gedrag, kennisoverdracht van de eigen clangeschiedenis of het eren van helden. Opvallend is dat ook elementen uit andere landen en culturen in de verhalen zijn geïntegreerd. 

Dat de verhalen nog steeds bestaan, is mede te danken aan de optekenaars: bestuursambtenaren, antropologen, verpleegkundigen, paters en dominees die van elders kwamen; later ook door Molukkers zelf vastgelegd. Veel teksten kwamen tevoorschijn uit archieven. 

De boom vol schatten bevat 150 verhalen afkomstig uit de hele Molukse archipel, voorzien van illustraties. Hieronder volgt een kort verhaal van het eiland Seram: 

De oude verhalen zijn in de afgelopen jaren regelmatig inspiratiebron geweest voor theater, voordrachten, schoolprojecten, nieuwe vertellingen en het oproepen van herinneringen. Dit gebeurt nog steeds, zeker nu de heruitgave is verschenen. Daarbij wordt veel gebruikgemaakt van ondersteunende informatie die te vinden is op de website van Molukse Voetstappen: moluksevoetstappen.nl. 

Ada Lilipaly – de Voogt