Het poppenspel: eeuwenoud en springlevend

Je kent vast wel de beroemde poppen van de Javaanse Wayang Kulit, en misschien heb je ook wel eens gehoord van het Turkse schimmenspel Karagöz. Twee vormen van poppenspel die ieder een typisch eigen karakter maar ook veel met elkaar gemeen hebben. Een van de belangrijkste overeenkomsten is de weerspiegeling van maatschappelijke ontwikkelingen in het poppenspel. Niet alleen zie je in de voorstellingen de veranderende maatschappelijke kritiek van de poppenspelers terug maar het steeds wisselende uiterlijk van de poppen geeft ook een goed beeld van de moderniseringen, bijvoorbeeld op het gebied van mode.   

Deze Karagözpop stelt een dame uit Istanbul voor. Ze draagt een yasmak, een doorschijnende gezichtssluier. De sluier wordt, geheel volgens de in het 19de eeuwse Istanbul gebruikelijke damesmode, gedragen in combinatie met een ferace, een kleurige overjas met kraag. Deze pop is gemaakt door Nazif Bey (1856 – ca. 1920), de laatste Karagöz poppenspeler aan het Osmaanse hof. 

In de 19de eeuw kreeg het Osmaanse Rijk de bijnaam ‘de zieke man van Europa’. Het werd geteisterd door oorlogen en interne opstanden. Met moderniseringsprocessen op cultureel, politiek en militair gebied naar Europees model hoopten ze dit tij te keren en meer eenheid in de samenleving te creëren. 

Zo introduceerde sultan Mahmud II in 1829 de fez als het nationale hoofddeksel voor mannen, ter vervanging van de tulband. Die werd gezien als te ouderwets en benadrukte te veel verschil in afkomst, beroep, status en religie. Het dragen van de fez, vaak in combinatie met westerse kleding, zie je ook terug bij sommige mannelijke poppen; ook hier weer vooral bij de Çelebi (dandy).

Het Wayang Kulit poppenspel werd aanvankelijk aan het hof van vorsten gespeeld. De oudste verhalen, de Mahabharata en Ramayana kwamen oorspronkelijk uit India. Later kwamen daar Javaanse vertellingen bij, zoals die over Panji en Damar Wulan. 

In de voorstelling bespeelt een poppenspeler de fijn uitgesneden perkamenten poppen tegen een doek. De lamp achter hem maakt de schaduw aan de andere kant van het doek zichtbaar. Koningen en prinsen spelen de hoofdrol: zij vechten met hun vijanden en zijn verwikkeld in liefdesavonturen. Gelukkig weten zij zich in hun strijd gesteund door hun grote legermachten. Met de poppen die deze legers verbeelden, de rampogan, laten we hier de veranderingen in het Javaanse schaduwspel zien. 

De rampogan is een speciale pop, dat een groot leger voorstelt. Het Javaanse woord rampog betekent o.a.: ‘met veel wapens aanvallen’. De pop is bijna altijd op dezelfde manier vormgegeven. Bovenaan en vooraan is het leger gewapend met speren te zien. Onder die speren verbeelden parasols en banieren de eretekenen van hoge militairen. Vooraan hangt een vaandel. Onderop is in de hoek altijd een kanon afgebeeld met een kanonnier.  

Door de tijd heen vernieuwen poppenmakers voortdurend het uiterlijk en de aankleding van de soldaten. Zo veranderen ze van gestileerde wajangfiguren in meer realistische mensen en krijgen ze Europees aandoende uniformen. Of ultramoderne wapens als gevolg van de aanwezigheid van het gewelddadige koloniale leger en later door invloeden van popular culture als Star Wars.

Uit de bovenstaande poppen blijkt dat het Turkse en Javaanse schaduw-theater allesbehalve verouderd of onveranderlijk zijn. De poppenmakers passen de veranderingen in de samenleving toe in het uiterlijk van de poppen en het verhaal: buitenlandse invloed of vernieuwingen in mode of popular culture zijn er duidelijk in terug te zien. Door hun hoofdrolspelers, de poppen, telkens weer te vernieuwen en zo maatschappelijke aspecten of kritiek te verwerken, laten ze merken dat het poppenspel springlevend is in een steeds veranderende wereld.