Precolumbiaanse en katholieke tradities versmelten in Día de Muertos

Bijschriften
1. Offer of altaar voor de doden, thuis bij de auteur, 2013. Fotograaf: Edo.
2. Dodenaltaar in Actopan, Hidalgo-deelstaat, 2017.

Día de Muertos is een bijzondere feestdag die precolumbiaanse tradities combineert met katholieke gebruiken. In de precolumbiaanse tijd was respect voor voorouders en rituelen van groot belang. Vandaag de dag eren veel inheemse gemeenschappen nog steeds hun voorouders. Toen de Spanjaarden in de 16e eeuw arriveerden, werden de vieringen van Allerheiligen en Allerzielen langzaam vermengd met inheemse gebruiken, wat leidde tot het huidige Día de Muertos. Ook andere culturen in koloniaal Amerika droegen hun eigen tradities bij. In 2008 erkende UNESCO deze festiviteit als Immaterieel Cultureel Erfgoed van de Mensheid. Tegenwoordig is Día de Muertos een symbool van Mexicaanse identiteit, hoewel het te maken heeft met commercialisering en moderne interpretaties in de media. 

Bijschriften
1. Altaar voor de viering van Día de Muertos in Wereldmuseum Leiden, 2023. Fotograaf: Edo.
2.Altaar voor mijn ouders, in de centrale hal in Wereldmuseum Leiden, 2009. Fotograaf: Edo.

De viering van Día de Muertos laat zien hoe verschillende precolumbiaanse en Spaanse tradities samenvloeien. De Mexica, Azteca, Maya en andere Midden-Amerikaanse culturen herdachten hun voorouders op bepaalde momenten van het jaar met ceremonies die verbonden waren met de landbouwcyclus. Maïs, het basisvoedsel in deze regio’s, was niet alleen van levensbelang, maar ook een heilige plant die de kringloop van leven, dood en wedergeboorte symboliseerde. In mythen zoals de Popol Vuh, het heilige boek van de K'iche'-Maya, wordt de mens uiteindelijk uit maïs gevormd - het gewas dat leven schenkt.

Volgens de Mexicaanse zonnekalender, bestaande uit achttien maanden van twintig dagen (veintenas), waren vier perioden aan de doden gewijd. In de herfst vonden ceremonies plaats voor overleden kinderen en krijgers, later volgden rituelen voor mensen die door verdrinking omkwamen en in de winter voor hen die een natuurlijke dood stierven. Hoewel deze vieringen anders waren dan het huidige Día de Muertos tonen ze hoe diep de Mexicaanse cultuur de dood als onderdeel van het leven beschouwt. 

Bijschrift
1. Voorpagina van het manuscript Popol Vuh, een tekst die de mythologische oorsprong en geschiedenis van het K’iche’ koninkrijk Q’umarkaj vertelt. K'iche' is een Maya volk uit Guatemala. De eerste versie werd kort na de Spaanse verovering geschreven, vermoedelijk door leden van de K'iche' adel.
2. De animatiefilm The five suns (Patricia Amlin, 1996) vertelt onder meer hoe Xólotl zijn broer Quetzalcóatl helpt tijdens zijn reis naar de onderwereld waar hij de botten van de voorouders terughaalt om de nieuwe mensheid te scheppen. Voor de animaties is de kleurrijke en levendige beeldtaal uit precolumbiaanse codices uit de periode A.D. 1250-1521 gebruikt. De film beeldt de belangrijkste scheppingsverhalen en mythen van de oorspronkelijke beschavingen van Centraal-Mexico uit op een toegankelijkere manier voor het grote publiek. 

Disney/Pixar haalden zonder twijfel hun inspiratie voor het verhaal van de animatiefilm Coco uit deze mythologie. Een opvallende gelijkenis met de animatie uit The five suns is met name op te merken uit deze scene: minuut 14:00 tot 22:10.
 

De missionarissen ontdekten al snel dat de inheemse volken een rijke traditie van dodenverering hadden, die een belangrijke rol speelde in hun religieuze wereldbeeld. Hoewel de pre-Spaanse ceremonies verboden werden, werden veel van deze praktijken geïntegreerd in Allerheiligen en Allerzielen, op 1 en 2 november. In de loop der tijd ontstond er geen oppervlakkige vermenging, maar een diepgaande eenwording: de offers, altaren, het eten en de kaarsen bleven bestaan, maar kregen een nieuwe, christelijke betekenis. 

Al in de middeleeuwen werden er in de Spaanse koninkrijken León, Aragón en Castilië en andere katholieke gebieden van Europa, broden en zoetigheden in de vorm van botten gemaakt voor deze speciale dagen. Zoals de huesos de santo (heiligenbotten) die in Spanje nog steeds op 1 november gegeten worden. Of panallets (kleine zoete cakejes) in Catalonië. Ook in de Italiaanse regio's die verbonden waren met de Spaanse Kroon worden nog steeds speciale zoetigheden voor Allerzielen gemaakt - frutti dei morti. Deze lekkernijen werden vaak in de kerk gezegend en op de ‘tafel van de heilige’ thuis gezet. 

Tijdens de Spaanse overheersing namen inheemse mensen deze gebruiken over en mengden ze met de dodenrituelen. De inheemse altaren en offergaven werden samengevoegd met relikwieën, kaarsen en christelijke gebeden. In de 19e eeuw maakten nonnen en monniken relikwieën van heiligen in suikerwerk na. Die waren vooral voorbehouden aan de hogere klassen. De rest van de bevolking genoot van suikerfiguren in de vorm van schedels, skeletten en botten. Tegenwoordig is de suikerschedel één van de meest herkenbare symbolen van Día de Muertos. Ze vertegenwoordigen niet alleen de dood, maar ook vreugde, herinnering en de spirituele verbinding tussen de levenden en hun voorouders. 

Bijschriften
1. Een suikerschedel. De naam Eva verwijst naar de persoon die overleden is. (RV-5715-768)
2. Brood voor de Doden/ Pan de muerto, thuis bij de auteur, 2024. Fotograaf: Edo. 
3. Heiligenbotten/ huesos de santo. 
4. Bakkerijen versieren hun etalages om mensen te laten weten dat er pan de muerto (brood voor de doden) wordt verkocht. Deze bakkerij heet Don Pancho. Bakker Pancho haalt de pan de muerto uit de oven. Onderaan staat ‘Het lekkerste pan de muerto’. Fotograaf: Edo, 2007.

Het maken van papierknipsels - papel picado - is een van de meest iconische ambachtelijke kunstvormen in Mexico. Deze kleurrijke decoraties zijn onmisbaar bij altaren en vieringen zoals Día de Muertos, waar ze een feestelijke en symbolische sfeer brengen. Hun oorsprong gaat terug tot de pre-Spaanse tijd, toen inheemse volkeren amatl papier, gemaakt van boomschors, gebruikten voor rituele offers en ceremoniële vlaggen. Omdat er nog geen scharen bestonden, werden de figuren zorgvuldig uitgesneden met scherpe stenen van obsidiaan. 

Tijdens de koloniale periode veranderde de traditie door de komst van Europees papier. In de 19e eeuw, in San Salvador Huixcolotla (deelstaat Puebla), ontstond de techniek die we nu kennen: met sjablonen en metalen beitels werden meerdere vellen zijdepapier tegelijk geperforeerd, wat fijnere en herhaalbare ontwerpen mogelijk maakte.

Papel picado waren oorspronkelijk religieuze versieringen maar groeiden uit tot een nationaal symbool. Tegenwoordig sieren ze niet alleen Día de Muertos, maar ook bruiloften, doopfeesten, nationale feestdagen en dorpsvieringen, elk kleur met zijn eigen betekenis. 

Bijschriften 
1. Fragment uit Códice Maya de México (Maya Codex of Mexico, Grolier Codex), een precolumbiaans Maya manuscript, gemaakt van amatl papier (papier van boomschors).
2. Een recent gemaakt knipsel van amatl papier. Het patroon - een landbouwgod - is waarschijnlijk heel oud. Sommige kroniekschrijvers vermelden dat papieren figuren verbrand werden. Met de rook reisden gedachten mee naar hun goden. Net zoals bij wierook verbranden. Fotograaf: Edo.
3. Papierknipsel met musicerende en dansende skeletpoppen uit ca. 1978. (TM-5055-1)

In Mexico vinden het hele jaar door processies plaats, vaak ter ere van heiligen of tijdens religieuze feesten. De parade van Día de Muertos in Mexico-Stad is echter een nieuw fenomeen. Ze ontstond pas na de James Bond film Spectre (2015), waarin een spectaculaire achtervolging plaatsvindt tijdens een fictieve Día de Muertos optocht. De film was zo overtuigend dat de stad besloot er een echte jaarlijkse traditie van te maken.

Toch bestond er historisch gezien geen vergelijkbare processie op die dag. Het enige bekende voorbeeld van een skeletfiguur in een Mexicaanse processie komt uit Yanhuitlán (Oaxaca deelstaat), waar in de 16e eeuw De Dood (La Muerte), een houten beeld in de gedaante van een skelet, op Goede Vrijdag werd meegedragen, als symbool van sterfelijkheid en het lijden van Christus.

Deze beeldtraditie heeft Europese wortels. In Verges (Catalonië) danst men nog steeds de Dans van de Dood, in Ateca (Aragón) loopt een skelet mee in de processie van de Heilige Begrafenis, en in Sevilla symboliseert La Canina de overwinning van Christus op de dood. 

Bijschriften
1. Optocht Día de Muertos, Mexico-Stad, 2017. 
2. La Muerte, een ongeveer 450 jaar oud houten beeld dat in een processie op Goede Vrijdag werd meegedragen tot de katholiek kerk dit verbood. Het beeld wordt in het klooster-museum van Yanhuitlán Oaxaca bewaard. Fotograaf: Edo. 
3. Dans van de Dood in Verges, Spanje, 18-mei 2019. 
4. La Canina, De Dood voor de triomf van het Heilige Kruis, in Sevilla, Andalusië, Spanje, 31 maart 2018. 

Wil je meer weten over de viering en beleving van Día de Muertos in Mexico lees dan ons andere Wereldverhaal.

Ik ben Edoardo Ramos Anaya, cultuurmanager en verhalenverteller. Door mijn werk in musea breng ik geschiedenis en tradities tot leven voor het publiek.