Ivoren puzzels uit China waren in de 19e eeuw bijzonder populair in Europa, zoals tangrams. Maar het meest bewonderingswaardig waren puzzelballen. Een puzzelbal bestaat uit steeds kleinere bollen met verfijnde decoraties die los van elkaar kunnen bewegen - tot wel 25 lagen. Het waren geen puzzels om op te lossen maar het ontwerpen en snijden van zo’n puzzelbal kun je gerust ook als een puzzelstuk beschouwen. Puzzelballen werden in China als eerbetoon geschonken en waren een luxe exportproduct.
Deze veertien centimeter grote ivoren puzzelbal werd c. 1770-190 in Kanton (nu Guangzhou) gemaakt en bestaat uit maar liefst zeventien lagen. In de buitenste laag zijn geleerden omringd door onder andere kinderen, bedienden en pagodes afgebeeld, met daartussen bloemenranken. Deze intrigerende puzzelbal is vanaf oktober 2024 te zien in de nieuwe tentoonstelling Made in China in Wereldmuseum Rotterdam.
Deze puzzelballen worden in het Chinees gui fu sheng gong 鬼斧神工 genoemd, wat vaak vertaald wordt als ‘duivelswerk’. Het verwijst naar het bijna bovennatuurlijke vakmanschap dat nodig is om zoiets te kunnen maken. Het lijkt onmogelijk maar een puzzelbal en alle lagen binnenin zijn uit één blok ivoor gesneden. Ook de lange ketting wordt uit één stuk ivoor gesneden. Een puzzelbal snijden is een bijzonder tijdrovend en ingewikkeld proces. Het vereist ruimtelijk inzicht, precisie en veel geduld. Dit vakmanschap wordt van vaders op zonen doorgegeven.
Een ivoorsnijder maakt eerst van een vierkant blok ivoor een ronde bal, meestal met een draaibank. Een ingenieuze geometrische tekening op papier wordt ‘vertaald’ naar de bol. In de bol worden veertien ‘kijkgaten’ gemaakt - precies even ver van elkaar geplaatst - die helemaal tot aan het binnenste van de bol reiken. Hier zit een geometrische logica achter: een kubus heeft zes vlakken en acht hoekpunten, en 6 + 8 = 14.
Via de kijkgaten worden L-vormige ‘scalpels’ naar binnen gestoken waarmee de verschillende lagen zo worden gesneden dat ze los van elkaar kunnen draaien. De lagen in een puzzelbal worden versierd met opengewerkte geometrische vormen. Alleen de buitenste laag wordt met niet-geometrische decoraties versierd, vooral bloemenranken maar ook draken, scenes en Chinese karakters. Het polijsten van de buitenste laag is de finishing touch.
Als je voorzichtig een pennetje door een opening in elke laag steekt dan wordt de kleinste laag zichtbaar. Het aanbrengen van de kijkgaten en het lossnijden van de lagen moet heel precies gebeuren en wordt, net zoals de gedetailleerde reliëf decoraties op de buitenste laag, door de meester gedaan. Het geometrische patronen op de binnenste lagen kunnen door leerlingen worden gedaan.
In China en in Europa vertegenwoordigden puzzelballen en andere kunstvoorwerpen van ivoor sociale status omdat ze zeldzaam, intrigerend en mooi waren en van hoogstaand vakmanschap getuigden. Bovendien was ivoor een kostbaar materiaal. In Europa droeg het ‘exotische’ karakter van dit soort voorwerpen daar nog aan bij. Puzzelballen die met draken versierd waren werden als eerbetoon aan de Chinese keizer gegeven. Draken symboliseerden de macht van de keizer en zijn onsterfelijkheid. Ook hoogwaardigheidsbekleders, literati en ‘the upperclass’ in China toonden met ivoren voorwerpen hun status.
Puzzelballen werden in China in geschreven bronnen genoemd, voor het eerst in 1338, over een puzzelbal met twee gedecoreerde lagen.
Vermoedelijk zijn puzzelballen oorspronkelijk afkomstig uit de Guangdong provincie, vooral uit de stad Guangzhou - vroeger Kanton geheten. In Kanton bestond een bloeiende kunstnijverheidsector en ruw ivoor was er gemakkelijk te verkrijgen. Toen de overheid in 1757 gebood dat buitenlandse handelaren alleen nog mochten handelen via Kanton werd deze havenstad het centrum van de export in thee en specerijen maar ook in kunstnijverheid zoals zijde, porselein, ivoor, lakwerk en zilverwerk. Ivoren puzzelballen werden al vanaf de tweede helft van de 18e eeuw naar Europa geëxporteerd. De productie en handel in ivoor is sinds 2017 verboden. In plaats daarvan worden wel walrustanden en fossiele mammoettanden gebruikt.
Het Wereldmuseum kreeg de kans om deel te nemen aan een onderzoek van het Rijksmuseum en het Centrum Wiskunde en Informatica waarin ivoren puzzelballen worden gescand in een speciale CT-scanner om een digitaal 3D model te maken. Zo’n model laat details binnen in de puzzelbal zien die met het blote oog beslist niet te zien zijn zoals sporen van het gereedschap en hoe de puzzelbal gemaakt is. Houd onze website in de gaten want binnenkort vertelt een tweede wereldverhaal meer over dit onderzoek.
Auteur: Marijke Kunst
